چرا معلم محترم است؟

چرا معلم محترم است؟ کدام معلم محترم است؟

بزرگداشت معلم، به پاس بزرگداشت انسان توسط او!

دکترعلیرضا رحیمی

در این نوشتار کوتاه می­خواهم در بارۀ معلم(=آموزش دهنده، تربیت­ گر، مربی)[1] و چرایی محترم بودن او سخن بگویم.

مقدمتا باید پرسید معلم/مربی کیست؟ چیست؟ چه می­کند؟ چه ویژگی­ها و خصوصیاتی دارد؟ چه آگاهی­ها و دانایی­هایی دارد؟ از چه توانایی­هایی برخوردار است؟

شاید مرسوم­ ترین پاسخ این باشد که «معلم یا مربی، بزرگسالی است که به کودکان چیزهایی را می­ آموزد.» این، ساده ­ترین تعبیر از مفهوم معلم است. اما همه می­دانیم که آن چه معلم را از سایر بزرگسالان متمایز می­سازد، ویژگی­های خاصی است که تنها اگر آن ویژگی­ها در فردی وجود داشته باشد، می­توان او را معلم یا مربی نامید.

من معتقدم که اساسا معلم را باید با «نقش» یعنی «کارکرد» و «عمل» او شناخت. بر این اساس باور من این است که نقش معلم ايجاد امكان و فرصتي است كه در آن، شاگرد، نخست، نياز به یادگرفتن و رشد(=تربيت شدن) را در خود احساس كند و سپس، خود، برای آن تلاش کند.

در اين تعبير، مربي مهم‌ترين ركن تربيت است زيرا علاوه بر اين كه بايد شاگرد را در جايگاه تربيت بنشاند و نياز به آموختن را در وي ايجاد كند، محيط تربيت را نيز بايد با تلاش خود بسازد.

مربی به عنوان مهم­ترین رکن، تدارک کنندۀ تربیت است و این تدارک از طریق شکل ­دهی محیط آموزشی و کنترل آن باید عملی شود.

ملاحظه می­شود که معلم را نباید به گونه­ ای ساده ­انگارانه یک درس­ دهندۀ صِرف تلقی کرد بلکه او وظیفۀ تدارک تربیت را به عهده دارد و تدارک تربیت چیزی نیست جز آموزش. حتما ملاحظه می­فرمایید که بنده بخلاف بسیاری، آموزش و تربیت را دو امر جدا و در عرض هم نمیدانم بلکه آموزش را اقدامی برای تربیت و بلکه تنها اقدام هذفمند، برنامه ریزی شده و ارادی برای تربیت می­دانم و بنابرابن معلم  و مربی در تعبیر من مفهومی مترداف و یکسان است.  اما برای آموزش(=تربیت کردن) باید همه چیز مهیا باشد تا نتیجۀ مطلوب عاید یادگیرنده(=متربی) گردد  و رویداد تربیت شدن اتفاق بیفتد. در این نوشتار به چند ویژگی شخصیتی اساسی مورد نیاز برای یک معلم/مربی و جزییات هر یک اشاره می­شود:

معلم حقیقی، «انسان» را محترم می­شمارد.

به یک معلم حقیقی، ویژگی­های خُلقی فراوانی را می­توان نسبت داد و خصوصیات اخلاقی بسیاری را می­توان برای او در نظر گرفت. سخن گفتن در این باره به اعتقاد من بیهوده است زیرا آن قدر گسترده و دامن فراخ است که تمامی دانش اخلاق را شامل می­شود!

شما تمام آن چه را که خوبی و ارزش اخلاقی پسندیده تلقی می­شود برای معلمِ خوب بودن لازم بدانید!

اما، من به خصیصه­ ای اشاره می­کنم که به نظر می­رسد شاه­ کلید تمامی رفتارهای اخلاقی و تعامل­های صحیح با کودکان باشد.  این خصیصه، بیشتر از آن که یک خُلق یا خوی تلقی شود یک دیدگاه و فلسفه است. به عبارت دیگر، روح حاکم بر اندیشه و افکار و نگرشی خاص نسبت به انسان­هاست. پس باید گفت بیش از هر چیز نوعی «انسان­ شناسی» و دیدگاهی فلسفی در تربیت است. این ویژگی اخلاقی یا این نگرش انسان­ شناسانه، در «احترام به انسان» یعنی حفظ «حُرمت» و «حُرّیت» آدمی خلاصه می­شود. بدین معنا که مهم­ترین ویژگی اخلاقی معلم، «احترام به انسان» است. اگر معلم به انسان، احترام بگذارد بی ­شک معلمی نمونه خواهد بود. یعنی «احترام به انسان»، تمامی رفتارهای ارزشی یک معلم را در بر گرفته و توجیه می­کند. این احترام را به طور مشخص در حفظ حُرمت(کرامت) و حُــریّت(آزادی) انسان –در این جا شاگرد- می ­توان مشاهده کرد. حفظ حرمت(کرامت) و حریت(آزادی) انسان مهم­ترین اصل تربیتی است که باید در اندیشه و رفتار یک معلم حقیقی مشاهده شود.

مطابق نظریه­ تربیت عقلانی بصیرت­گرا[2]، حفظ حرمت(کرامت) و حریت(آزادی) انسان یکی از مهم­ترین اصول تربیتی است که باید چونان مبنای فکر و عمل هر مربی قرار گیرد و به عنوان يكي از فروض اساسي تربيت عقلاني به آن توجه شود. این نگاهِ انسان‌گرايانه شامل نكات زير است:

• نه تنها عمل تربيتي مربيان بلكه نظريه‌‌هايي كه ساختار علمي تربيت عقلاني را تشكيل مي‌دهند اساسا مي‌بايد حافظ ارزش‌، كرامت، حــرمت و حــرّيت آدمي باشند و هيچ مخالفتي با ارزش‌هاي الهي و مقام خداداده­ی آدمي نداشته باشند.
• سازمان‌هاي تربيتي، مي‌بايد ساختاري انساني و انسان‌گرا داشته باشند و انسان به عنوان مهم‌ترين عنصر تشكيل‌دهنده­ سازمان اجتماعي آن، مي‌بايد از آزادي، اختيار، امكان تعالي و منزلت برخوردار باشد.
• مطابق اين اصل، مربي و متربي هر دو موجودي خداگرا، غايت‌انديش، متعادل و آرام و در عين حال ناقص و نيازمند رشد هستند و هدف اصلي آنها، نيل به مقام خليفه­ الهي و پيمودن نردبان تكامل و تعالي از طريق پرورش قوه­ی تعقّل براي نيل به آزادي و توان تحمل مسئوليت «صاحب اراده‌بودن» است.[3]

اصلِ انسان‌گرايي بيش از هر چيز بر حفظ آزادي و حيثيت آدمي تأكيد دارد. آزادي و حيثيتي كه از جانب خداوند به او اعطا گرديده و در سرشتش نهاده شده است. حفظ این آزادي و حيثيت در تربیت، از ناحیه­ معلم، در قالب چند رفتار، قابل مشاهده است: مربی باید بتواند به «شخصیت» و «تشخُّص» انسان­ها، و نیز «شخص» و «مشخصات» هر انسانی احترام بگذارد. کمترین میزان و اولین مرحله­ این احترام، به رسمیت شناختن و پذیرفتن آن است.

معلم حقیقی، به شخصیت و تشخُّص انسان­ها احترام می­گذارد.

یک معلم برای «شکل گیری شخصیت یک انسان مستقل و آزاد» تلاش می­کند. تربیت «درست کردن شیء»[4] نیست. هدفِ تربیت کمک به ظهور شخصیتی است که در شعاع کنترل مربی نیست. تربیت کردن، دوری از وسوسۀ تسلط است. مربی باید قبول کند که در مقابل تصمیمات متربی قدرتی ندارد. چون در غیر این صورت به محض حذف مربی، متربی در تصمیم­­گیری وا می­ماند یعنی همواره به مربی خود نیازمند می­ ماند؛ به تشخّص نمی ­رسد؛ منحصر به فرد نمی­شود؛ هویت نمی­یابد؛ شخصیتش شکل نمی­گیرد و متمایز نمی­شود.

عمل تربیتی ممکن نیست مگر این که هم­زمان؛ هم اراده­ بدون وقفه در تهیه­ امکانات، و هم دقتی فوق ­العاده به تدارک فضاهای آزاد، در آن وجود داشته باشد تا متربی بتواند خود را در بازی زندگی سهیم کند!

و مربی اگر، به بنیان شخصیت احترام نگذارد و به شکل ­گیری آن و استقلال و تمایزش از دیگران –به ویژه خودِ او- اهمیت ندهد، اساسا به انسان احترام نگذارده است!

معلم حقیقی، به شخص و مشخّصات او احترام می­گذارد.

احترام به شخصیت انسان­ها و اهمیت دادن به تمایز میان آنها و ویژگی­ های منحصر به فردشان(تشخّص)، در مربی، انگیزۀ تسلط بر انسان­ها، به نام و به بهانه­ی تربیت را از بین می­برد و موجب می­شود تفاوت­های افراد، به رسمیت شناخته شود. به رسمیت شناختن تفاوت­ها، سودایِ خامِ یکسان سازی آدم­ها، و دست ساز(مصنوع) کردن آنها را از بین می­برد و مانع «کارخانه­ای شدن» تربیت می­شود. ذهن مربی را متوجه تک تک اشخاص و تفّرد و تشخّص آنان کرده و آنها را به آشنایی با ویژگی­ها و مشخصات متربیان خود فرا می­خواند.

این­ها در عمل، موجب احترام به شاگرد و رعایت حقوق و حفظ حُرمت و تلاش برای حُریت او از سوی مربی می­گردد. چنین معلمی بی ­تردید اخلاقی­ترین سلوک و رفتار را با شاگردان خود خواهد داشت.

­  

اکنون،  و در انتهای این نوشتار کوتاه، شاید به درستی این سؤال  به ذهن هر خوانندۀ تیزبین خطور کند که وقتی انسانی، به حرمت و حرّیت، به شخص، به شخصیت، به شخصانیت، به تشخص و به مشخصات یک انسان احترام می­گذارد، آیا خود، محترم نیست؟

پاسخ این استفهام انکاری، راز بزرگ داشت و احترام به مقام یک معلم حقیقی است. معلمی که انسان را محترم می­دارد.  

---

_{[1] معلم و مربی دقیقا به یک معنا است و تفاوتی که – البته به غلط- بطور مرسوم بعضی­ها بین مربی و معلم قایل می­شوند، بر این اساس بی­معناست.}

_{[2] در  باره نظریۀ تربیت عقلانی بصیرتگرا مراجعه کنید به آثار نگارنده از جمله:}

_{رحیمی.علیرضا (1389) ، تعلیم ­وتربیت بصیرت­گرا، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ اول}

_{رحیمی.علیرضا (1398) ، رسانه تربیتی: معرفی نظریه تربیت عقلانی بصیرتگرا با هدف هدایت برنامه سازی تلویزیونی برای کودکان به سوی رسانه تربیتی؛ قم: مرکزپژوهشهای اسلامی سازمان صدا و سیمای ج.ا.ا، چاپ اول}

_{[3]  در این باره مراجعه کنید به: رحیمی. منشور تربیت علوی(1395) ، تهران: انتشارات نهج، چاپ سوم (فصل اول)}

_{رحیمی.علیرضا (1389) ، تعلیم­وتربیت بصیرت­گرا، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ اول (فصل پنجم)}

_{[4] Fabrication}

لینک مقاله در سایت خبرگزاری پانا

https://www.pana.ir/news/1049386