برنامه درسی خداآگاهی

God-awareness curriculum

طراحی و نگارش: دکتر علیرضا رحیمی

این برنامه درسی برای اجرا در مدارس یا گروه های دانش آموزی آزاد بصورت حضوری یا مجازی تهیه و تنظیم شده است. و توسط دکتر رحیمی شخصا به اجرا در می آید.

سرآغاز

موضوع خداباوری و خداخواهی و خداآگاهی -به عنوان زمینه و مقدمه آن دو- هم در یادگیری آموزشگاهی schooling  و هم در فرزندپروری parenting ، بی­ شک از مهم­ترین و از سخت­ترین امور محسوب می­شود. اما این صعوبت، از انگیزه های معلمان و والدینی که برای شاگردان و فرزندشان آرزوی سلامت معنوی و عاقبت بخیری دارند، نمی­ کاهد. در روايات اسلامي نیز به پدر و مادرها توصيه شده است که برخي از تعاليم دين را در طفوليت براي كودكانشان مطرح کنند تا آن‌ها نیز در حد توان خود آن را فراگرفته و به كار بندند و به اين ترتيب زمينه‌هاي تعلق به خدا(آگاهی نسبت به خدا، باور خدا، و رغبت در او) در كودكان نیز تقويت شود. این توصیه ­ها، انگیزه ­ها را دوچندان می­ کند. اما، به­ راستی این مأموریت، بسیار دشوار است و اگر بی­ دقتی، سهل­ انگاری، زیاده­ روی یا کاستی در آن باشد، بی ­تردید خسرانی عظیم در پی خواهد داشت.

معلمان و والدین وظیفه­ شناس می­ خواهند نسل نو را با معنویت الهی آشنا کنند. این را وظیفه و مسئولیت خود می دانند. می­ خواهند به آنها حقایق الهی را بیاموزند و… این، بسیار خوب و ستودنی است. اما، بد نیست از خود بپرسند که  «آیا کوله ­بارشان برای این سفر آماده است؟ آیا مهیای این اقدام خطیر هستند؟ آیا با مفاهیم معنویِ الهی، مضامین، محتوا و پیام­های آن، آیا با لحن و شیوۀ بیان آن، آیا با دانش­ های مرتبط با آن، آشنایی دارند؟ آیا با «مبانی، اصول و روش های آموزش»، با «مبانی و اصول تربیت» و با «علوم تعلیم ­و تربیت» و دانستنیهای مورد نیاز برای انجام هر چه بهتر امور والدینی آشنایی دارند؟

آنها باید بدانند که بدون این دانش ­ها و توانایی­ ها، ممکن است خطاهای بزرگی مرتکب شوند و به جای حیات بخشیدن، در عمل، انحراف و کـژّی بیافرینند!

نخستین گام، این است که بدانند چه نیازها، چه کمبودها و چه نقایصی دارند. آنها باید پیش و بیش از هر چیز به این امور اساسی فکر کنند!

برنامه درسی خداآگاهی شاید بتواند در این زمینه به رفع این کاستی ها کمک کند.

نقطه آغاز

پایه شکل­ گیری این برنامه درسی، چند گزاره اساسی زیر -از زبان والدین و معلمان- است که جهت گیری اصلی و مسیر ما را معین می کند:

• تربيت فرزندان/شاگردان، مهم‌ترين بخش زندگي ماست.
• فرزندان/شاگردان براي آيندة خود، ما و كشور مهم‌اند.
• تربيت فرزندان/شاگردان يعني تعيين وضعيت ما در زمان پيري/آینده.
• تربيت صحيح يعني پيري/آینده سعات‌بار

نکات مورد توجه:

• فراموش نكنيم در چه عصري و در ميان چه نسلي زندگي  مي‌كنيم!

ويژگي‌هاي روزگار فعلي:

• آزادي افسارگسيخته
  • عقلانيت صرفا معطوف به معاش
  • معنویت رنگ باخته یا مسخ شده
  • تغيير در مفاهيم (ثروت، طبقه اجتماعي، زندگي، شغل، كار، پول، احترام، بزرگ‌تر و…)
• فراموش نكنيم چه كسي را تربيت مي‌كنيم.
  • شناخت و توجه به ابعاد اساسي شخصيت (ويژگ يهاي اخلاقي-معنوي، عاطفي، عقلي، بدني، اجتماعي)
  • شناخت و توجه به نیازها(بنیان های حقیقی رشد)
  • شناخت و توجه به خواست ها(علایق/امیال/سلایق)
• فراموش نكنيم خودمان چه و چه كسي هستيم.
  • آگاه و مطلعیم اما نه از همۀ ابعاد وجودی بچه ها و نه از هزارتوی همه امور مربوط به تربیت آن­ها
  • داناییم اما بیشتر از هر چیز به نادانی هایمان!
  • موفقیم اما نه آن چنان که بی­ خیال باشیم!
  • و امیدواریم … به آینده درخشان پیش روی خودمان و نسل نو

ویژگیها

طرح آموزشی حاضر…

1. مربوط است به آموزش -ایجاد دانش و نگرش و مهارت- کودکان و نوجوانان اما از پیوست هایی برای آموزش معلمان و والدین نیز برخوردار است.
2. موضوع عام آن تربیت معنوی و تمرکز ویژه آن بر «خداآگاهی و خداباوری»  است.
3. مخاطبان این طرح آموزشی کودکان در دو گروه سنی 10 تا 12 سال(دوره دوم ابتدایی) و 13 تا 15(دوره متوسطه اول) هستند.

برای توضیح بیشتر در باره مفهوم خداآگاهی و خداباوری باید گفت:

هدف

هدف اساسی این برنامه درسی عبارتست از ایجاد/توسعه/حفظ بینش/حس/تفکر خداآگاهی -و به تَبَع آن، خداباوری، خداخواهی و خداجویی- در بچه ها

_{مفاهیمی چون باور یا قبول و یا اعتقاد و یا حتی شناخت و درک، مفاهیمی هستند که بخوبی در یک تعریف جامع و مانع  نمی­ گنجند و سطح تصور از چیستی و چگونگی آنها نزد متخصصین نیز واجد وحدت معنا نیست اما آنچه در این طرح به عنوان باور به خداوند مد نظر قرارداده می­ شود نوعی قبول قلبی به همراه توجه به حضور خداوند به همراه  علاقه و اشتیاق به خالق هستی است .بدین معنا که کودک به غیر از فطرت خود که یقینا وجود خداوند را در خود دارد و به غیر آن چه تاکنون در منزل و نزد والدین یا سایر اعضای خانواده از بودن خداوند دریافت کرده، قادر باشد در افکار و اندیشه های خود برای خدا جایگاهی بیابد که به هنگام مواجهه با بحران های درونی و بیرونی زندگی(بلوغ، هویت، الحاد جهان پیرامون، و…) کمتر آسیب ببیند. بر این اساس این طرح -ضمن توجه به این هدف و نیز با درک درست از افکار و اندیشه های کودک در خصوص پدیدآورنده هستی، و عوامل بیرونی و آنچه در منظر نگاه کودک در این دوران می گذرد و حتی نحوه و عمق برقراری ارتباط با او – در نظر دارد با استفاده از شیوه های بصری موجود و با بهره از توان رسانه های تصویری با تکیه بر داده های موجود هدف خود را دنبال نماید و تاثیرات ماندگارتری را در روح و روان کودکان از باور و عشق به خداوند ایجاد نماید.}

مبانی برنامه درسی

این برنامه درسی بر مبنای نظریه تربیت عقلانی بصیرت­گرا ارائه شده توسط علیرضارحیمی بنا شده است. بنابراین…

• هدف اساسی مهارتی این برنامۀ درسی ایجاد توانایی یادگیرنده در فهم زندگی، داوری صحیح و تصمیم گیری برای زندگی است. این سه مهارت اساسی در مفهوم قرآنی بصیرت جمع می­ شود.
• تمامی فعالیت­ها در این طرح، معطوف به ایجاد، توسعه یا حفظ بصیرت مخاطبان در سه لایه(فهم زندگی، نقد زندگی، تصمیم برای زندگیِ پاک) است. «فهم زندگی»، «نقد زندگی»، «تصمیم برای زندگیِ پاک»، به عنوان اهداف اساسی مطرح شده در نظریۀ تربیت عقلانیِ بصیرت­گرا، به ­واقع دستیابی به سه توانایی اساسی را در زندگی انسان رقم می­زنند: «خودآگاهی»، «خداآگاهی- خداخواهی» و «سازمان­دهی معقول حیات».

رویکرد برنامه درسی

تلاش این طرح حرکت به سمت و سوی این اهداف است هر چند این اهداف، چونان هدف مشخص آموزشی این طرح برای مخاطبان مستقیم(والدین) و مخاطبان غیرمستقیم(کودکان) به ­شمار نمی­رود اما جهت ­گیری اصلی و رویکرد اساسی طرح را معین می­کند.

رویکرد اساسی این طرح بهره­ گیری از «راهبردهای متکی بر تفکر تأملی، مسئله­ گشایی و پرورش روح جستجوگری» است. رسول مکرم اسلام ^{صلی ­الله­ علیه ­و آله} می­فرماید: «العِلمُ خَزائِنٌ وَ مَفاتیحُهُ السُّؤال… دانش، گنجینه ­هایی است وکلید آن، پرسش­گری است.»  بدین ترتیب آن چه مربی -اعم از معلمان/والدین- به عنوان وظیفه­ اساسی، پیش روی خود دارد؛ عبارت است از «پرورش روح جستجوگری». پرورش روح جستجوگری و تلاش برای ایجاد سوال در ذهن مخاطب روش اساسی تربیت بصیرت­ گراست.  هنگام آموزش مدرسه ­ای و یا فرزندپروری، باید کاری کرد که ذهن پرسش­گر کودکان بیش از پیش فعال شود. بی­ شک این پرسش­گری در زمینه واژه و کلمات و حفظ عبارات نخواهد بود بلکه در زمینه­ هایی می توان روح جستجوگری را پرورش داد که بهانه و زمینه­ ای برای فکر کردن وجود دارد. بهترین، مجال برای اندیشیدن، آن هنگامی است که مفاهیم، به زندگی کودکان پیوند می­ خورد.

روش آموزشی

روش اساسی آموزشی این برنامه درسی بهره گیری از دو شیوۀ کندوکاو و کنکاش است.

_{کندوکاو(جستجوی هدفمند): کندوکاو یا جستجوگری و ماجراجویی، شامل فعالیت­هایی است که به یادگیرندگان امکان ارتباط و تعامل خودانگیخته با محیط پیرامون را فراهم می­کند. آنها می­توانند با هر آن چه خارج از وجود آنهاست(محیط) تعاملی فعال داشته باشند.  دست­کاری اندیشیده، جهت­دهی شده و هدفمندِ محیط توسط بچه­ها، که همراه با پرسش و مبتنی بر روح جستجوگری باشد، مصداق مهم و اساسیِ تعامل فعال با محیط است. چنین تعاملی، پرورش دهندۀ روح علمی و تفکر تأملی و انتقادی در یادگیرندگان خواهد بود. در این جا، هدفِ یادگیری، ایجاد فرصت­های مناسب برای دانش‌آموز جهت گسترش خلاقیت، قضاوت، تصمیم سنجیده و مانند این­هاست زیرا این به­واقع، خودِ اوست که باید به گونه‌ای فعال در جریان تربیت قرار گیرد و با اراده و آگاهی برای یادگیری­های خود، دست به انتخاب بزند. از آن جا که انسان، موجودی فعال و اندیشمند است، در روش کندوکاو، آن دسته از روش­های آموزشی مورد توجه هستند که به شاگردان مجال فعالیت و به کارگرفتن توانایی­هایشان را داده؛ و به آنها فرصت بدهد تا خودشان به تنهایی در بارۀ ماهیت زندگی -از جمله بُعد غیر مادی آن- به جست‌وجو بپردازند و این یعنی ضرورت به کارگیری روش­های پداگوژی فعال در فرایند تعلیم­وتربیت. به کارگیری روش فعال، به زبان ساده، عبارتست از هدایت و کنترل یادگیری به سمتی که یادگیرندگان، با حرکت در متن زندگی و قرار گرفتن در  موقعیت­های مسئله­ای آن، مهیای دریافت آموزه­های مناسب، برای زندگی و براساس زندگی واقعی شوند.  برای کندوکاو، همۀ انواع شیوه­های فکرپرور مانند یادگیری از طریق انجام پروژه(PBL)، یادگیری از طریق یاددهی(LDL)، یادگیری از طریق کاوش(IBL) و… کارایی و اثربخشی کافی را دارند ، اما مبنای نظری ما دیدگاه فیلیپ اسمیت و مدل ارائه شده از سوی استاد فقید دکتر علی شریعتمداری یعنی به کارگیری  روش علمی در آموزش به عنوان روش اساسی است.}

_{کنکاش(گفتگوی هدفمند): کنکاش به معنای گفتگو و رایزنی است -برخی به خطا آن را به معنای کاوش و جستجو به کار می­برند- و یکی از بهترین شیو­ها برای یادگیری است. گفتگو رابطۀ میان دست کم دو ذهن فعال(دو شخص فهمندۀ مستقل sujet) است که مطابق دیدگاه سازنده­ گرایی اجتماعی، امکان شکل ­گیری دانش را در یک فرایند اجتماعی فراهم می­آورد. گفتگو، برای این که آموزنده و نتیجه­بخش باشد باید بر اساس قواعد صحیح تعامل دو سوژه(فهمندۀ مستقل) جریان یابد تا امکان دست­یابی به حقیقت برای طرفین گفتگو فراهم شود.} 

تکنیک

برنامه درسی از تکنیک­هایی مانند ذهن آگاهی، جستجوی هدفمند، گفتگوی هدفمند، داستان­های تأملی، فعالیت­های تعاملی، نقد و خلاقیت و ساخت و بازسازی استفاده می کند تا یادگیرندگان را با مهارت­ها و ذهنیت­های لازم برای طرح سؤالات اساسی و سپس پاسخ به آنها در حوزۀ موضوع اصلی برنامه درسی(خداآگاهی) مجهز کند.

مفاهیم

در این برنامه درسی، مفاهیم جزیی زیر پُر بسامدترین مفاهیم به­ شمار می­آیند:

خدا / آگاهی / باور / توجه / تأمل / جستجو / تجربه / ارزش / عشق / حقیقت / راستی / زیبایی / معنا / معناداری / امر معنادار / زیستن / راز هستی /طبیعت / انسان 

ماهیت این برنامه درسی

• این برنامۀ درسی از سنخ برنامه ­های درسی حوزۀ تربیت معنوی و دینی است.
• در این برنامه درسی تربیت معنوی این چنین تعریف می­ شود­:«تربیت معنوی، شامل تلاش­هایی آگاهانه، ارادی و هدفمند برای تسهیل یادگیری­ های می­ شود که منفعت­ آن  عبارتند از نوسازی مستمر تجربه­ های زیست معنوی از طریق برقراری ارتباط با امور معنادار است»

به بیانی دیگر «تربیت معنوی یعنی تلاش ارادی و هدفمند والدین و مربیان برای ایجاد فرصت برقراری ارتباط کودک/نوجوان با امور معنادار و زیست معنوی او. یعنی تلاش ارادی و هدفمند والدین و مربیان برای پیوند کودک/نوجوان با «راز هستی»، و «تجربه»  آن از طریق «زیستن در آن»  یا «زیستن با آن»… و تقویت این احساس در کودک/نوجوان، که خدا در زندگی او حضور مهربانانه­ ای دارد.»

هدف، مضمون و محتوای آموزشی

• هدف آموزشی در این برنامه عبارتست از
• ایجاد فرصت برای نوسازی مستمر تجربه­های زیستنِ معنوی از طریق برقراری ارتباط با امور معنادار
• ایجاد فرصت برای ارتباط با بزرگ­ترین و ارزنده­ترین راز هستی(خدا)
• احساس حضور مهربانامه خدا در زندگی

• مضمون اصلی بحث در این برنامه عبارتند از:

معنویت، برای زندگی پاک(حیات طیبه)

خدا، راز هستی

• محتوای آموزشی در این جا عبارتست:

برای افزایش توان فهم مصادیق زندگی…

• ظواهر پدیده­ های خلقت(توجه به ویژگی پدیده­ ها، جنس پدیده­ ها، موقعیت مکانی و چیدمان پدیده­ ها، موقعیت زمانی پدیده­ ها، تعداد پدیده­ ها، توجه به تکرار پدیده­ ها)
• قوانین پنهان در پدیده ­های خلقت و کشف قوانین در پدیده­ه ای طبیعی(توجه به تعادل میان پدیده­ ها، توجه به نظم پدیده ­ها، توجه به آرایش پدیده­ ها)
• ظرائف و لطائف آفرینش(توجه به عجایب خلقت، امور خارق­العاده، رازهای پنهان در پدیده­ ها)
• انسان، وقایع و روابط انسانی(توجه به ارزش انسان، جایگاه انسان، نقش انسان در زندگی خود و دیگران، رابطه انسان با خود-سایرین-خلقت-خدا، خانواده، اجتماع و روابط اجتماعی)

 برای افزایش توان تمییز و سپس نقد مصادیق حیات

• قواعد، قوانین و ارزش ها(توجه به مقررات اجتماعی، احکام دینی، ارزشها و هنجارهای اجتماعی)
• نقش دین و قرآن در زندگی به عنوان ملاک و معیار تمییز و نقد مصادیق زندگی

برای افزایش مهارت­های تصمیم­گیری برای زندگی پاک

• تفکر منطقی
• بهره گیری از نیروی اراده برای انتخاب و تصمیم­ گیری
• تمایلات اخلاقی و خداخواهی
• احساس امنیت در پناه خدا و عمل به دستورات دین

برای غنی سازی تجربیات و ایجاد فرصت نوسازی تجربیات پیشین

• تجربيات در بارة مفاهيمي همچون “خوبي”، “راستي” و “زيبايي” و مصادیق آن
• تجربيات در بارة رابطة خدا و پديده‌ها و نگاه به آن از راه‌هاي گوناگون و با نقطه نظرهاي مختلف
• تجربيات در بارة زندگي معنوي خود و ديگران
• تجربيات در بارة طبيعت(كتاب بزرگ آفرينش خدا)
• تجربيات در زمینۀ انس با طبيعت
• تجربيات در زمینۀ تلقی خداوند چونان خالق طبيعت و مواهب آن به انسان-
• تجربيات در بارة دین و هویت تاريخی و اجتماعي آن
• تجربيات در بارة ارتباط اعتقادات بنيادي با زندگي روزمرة
• تجربيات در بارة تمثیل ­ها و مثال ­ها، مفاهيم يقيني و بديهي

محورهای آموزشی

این، یک برنامه درسی موضوع محور نیست بنابراین انتظار وجود موضوعاتی برای یادگیری بطور مشخص معنا ندارد. بنابراین، به جای موضوعdiscipline ، محورهایی را در نظر داریم که در شکل دهی به برنامه درسی ما موثر خواهد بود.

پنج محور برنامه درسی خداآگاهی عبارتند از:

1. خداآگاهی / خداباوری / خداخواهی / خداجویی
2. جهان / طبیعت / انسان / جامعه / تاریخ
3. راستی /  زیبایی / خوبی 
4. باورها / ارزشها / هنجارها / نمادها

5. آزادی و رهایی / شادی و سرزندگی / فهم-داوری-انتخاب

سرفصلها

طبیعت (درس آموزی فعال از محیط طبیعی)	ظواهر پدیده­ های خلقت (ویژگی پدیده ­ها، جنس پدیده ­ها، موقعیت مکانی و چیدمان پدیده ­ها، موقعیت زمانی پدیده ­ها، تعداد پدیده ­ها، تکرار پدیده ­ها) قوانین پنهان در پدیده ­های خلقت و کشف قوانین در پدیده­ های طبیعی (تعادل پدیده­ ها، نظم پدیده­ ها، آرایش پدیده ­ها) ظرائف و لطائف آفرینش (عجایب خلقت، امور خارق ­العاده، رازهای پنهان در پدیده ­ها) طبیعت به مثابه آفرینش خدا
انسان (درس آموزی فعال از محیطی انسانی)	من، شگفتیهای من دیگران، شگفتیهای دیگران انسان، وقایع و روابط انسانی (ارزش انسان، جایگاه انسان، نقش انسان در زندگی خود و دیگران، رابطه انسان با خود-سایرین-خلقت-خدا، خانواده، اجتماع و روابط اجتماعی)
معنا و معنویت	معنا، معناداری (معناداری، معناکاوی) معنویت (امور معنادار، زیست معنوی) خدا راز هستی
ارزشها (زیبایی­/زشتی… خوبی / بدی… راستی/ ناراستی)	ارزشهای زیبایی باز خوانی ارزشهای زیبایی ارزشهای اخلاقی، باز خوانی ارزشهای اخلاقی، ارزشهای حقیقت یابی، باز خوانی ارزشهای معرفت
باورها و اعتقادات	دین / دینداری خدا / پیامبر / قرآن قواعد، قوانین و ارزشها